Кашталян: «Людзі баяцца наступстваў сказанага, баяцца адкрыта глядзець у вочы. І гэта страшна»

«Актыўны супраціў — выключная стратэгія паводзін»

— Ірына, раскажыце, як звычайныя людзі ператвараюцца ва ўдзельнікаў рэпрэсіўнай сістэмы?

— Я працавала з біяграфіямі інтэрнаваных у савецкі спецлагер Бухенвальд паліцэйскіх, якія ў свой час служылі пры нацысцкай уладзе. Тыповы выпадак — франтавы вопыт Першай сусветнай вайны, спецыяльная падрыхтоўка яшчэ ў «залатых» 1920-х, часам партыйная прыналежнасць да камуністаў ці сацыял-дэмакратаў, да арганізацыяў, якія павінны былі займацца абаронай дэмакратыі.

З наступленнем пераломнага 1933 года прадстаўнікоў сілавых органаў прымусілі выбіраць, на «чыім» баку быць. Частка не пагадзілася здрадзіць ідэалам Веймарскай рэспублікі — яны сышлі са службы.

Іншыя выйшлі з «непажаданых» для нацыстаў арганізацый, уступілі ў НСДАП, некаторыя нават у СС і пераследавалі іншадумцаў, у тым ліку сваіх былых калег.

Мне патрапіўся выпадак Фрыдрыха Байерляйна (Friedrich Beyerlein), які быў прадстаўніком крымінальнай паліцыі. Спецыфікай яго працы было правядзенне допытаў.

«Кабінетны» злачынца з самага пачатку нацысцкага панавання актыўна вёў справы нямецкіх камуністаў. Падчас вайны яго перавялі працаваць у акупаваную Польшчу, дзе ён вёў допыты польскіх паўстанцаў, затым вярнулі назад у гестапа Дрэздэна, дзе ён працягнуў свае практыкі. Пасля вайны інтэрнаваны ў савецкі спецлагер, а ў 1950 годзе становіцца фігурантам Вальдхаймскага працэсу, дзе яго асуджаюць да смяротнага пакарання.

Аналіз сведчанняў паказвае, як з гадамі Байерляйн развіў у сабе садысцкія схільнасці пры вядзенні допытаў. Спачатку ён не выкарыстоўваў гвалту і нават сыходзіў з пакоя, калі іншы супрацоўнік збіваў арыштаваных.

З часам ён ужо сам навучыўся біць без папярэджання і працягла катаваць.

Гэты і іншыя прыклады паказваюць: калі чалавек знаходзіцца на пасадзе, дзе ёсць усёдазволенасць, заахвочваецца выкарыстанне гвалтоўных метадаў, любы можа развіць гэты негатыўны бок сваёй асобы.

— Чаму адны людзі выбіралі шлях супраціву, а іншыя згаджаліся з правіламі?

— Глабальна актыўны супраціў — выключная стратэгія паводзін. Ва ўмовах пагрозы жыццю гэта выбар тых, каму пагражае знішчэнне, або тых, хто мае высокія маральныя прынцыпы і гатовы за іх пацярпець. Але чым мацнейшая вера ў тое, што супраціў здольны змяніць сітуацыю да лепшага, тым больш людзей выказваюць сваю нязгоду праз пратэст.

Напрыклад, удзельнікі антысавецкага супраціву пасля вайны працяглы час верылі, што змогуць скінуць савецкую ўладу ў Заходняй Беларусі. Калі стала зразумела, што новая ўлада надоўга, ды яшчэ выкарыстоўвае сілавы метад для падаўлення рэзыстансу, колькасць тых, хто заставаўся ў шэрагах камбатантаў, рэзка паменшылася, а тыя, хто заставаўся, яшчэ больш радыкалізаваліся.

Пры немагчымасці змяніць сітуацыю праз адкрыты супраціў многія абралі фармат «галасаваць нагамі» — збеглі з савецкай тэрыторыі падчас так званага абмену насельніцтвам з Польшчай, калі ўсталёўваліся новыя пасляваенныя межы.

Пакуль у жыцці грамадства ёсць нішы, дзе можна камфортна існаваць, не змагаючыся з рэжымам, многія з тых, хто сумняецца, будуць сыходзіць туды.

І будуць глядзець на тых, хто супраціўляецца і церпіць праз гэта, як на саміх вінаватых у сітуацыі, калі выжываць можна было прасцей.

«Гвалт адбіваецца на наступных пакаленнях»

— Ці можна сказаць, што масавыя рэпрэсіі сфарміравалі ў грамадстве асаблівую псіхалогію? І як гэта ўплывала на наступныя пакаленні?

— Гвалт, ад якога цярпелі сем’і, адбіваецца на наступных пакаленнях, якім пераказваюць стратэгіі выжывання, пазбягання пагрозы.

На прыкладзе сталінскага часу згадваецца, як людзі звыкаліся не рэагаваць публічна на тое, што не падабалася, не выказвалі свайго меркавання, а пасля ўнукам транслявалі такі тып паводзін як паспяховы.

Дзецям не гаварылі пра тое, што турбавала, не адказвалі на пытанні, а нават вучылі, пра што нельга гаварыць у публічнай прасторы. Гэта датычыла ўсёй сістэмы паводзін: як выглядаць, з кім ствараць сям’ю, дзе працаваць. І як бы гэта ні было сумна, гэта дапамагала сістэме самападтрымлівацца.

У мяне, як у гісторыка, зараз адчуванне «дэжа вю»: ранейшая тактыка маўчання сталінскіх часоў з абвастрэннем рэпрэсій зноў вярнулася — людзі баяцца наступстваў сказанага, баяцца адкрыта глядзець у вочы. І гэта страшна.

Напэўна, ніводная краіна да канца не абаронена ад пагрозы трапіць пад таталітарны рэжым. Ад неабыякавасці кожнага грамадзяніна залежыць, наколькі эфектыўна атрымаецца прадухіліць праблемы.

— Як сёння фарміруецца памяць пра таталітарызм? Ці ёсць рызыка, што грамадства зноў апраўдае гвалт, калі ён будзе прыкрыты «найвышэйшай мэтай»?

— Чым даўжэйшы перыяд уздзеяння, тым большая верагоднасць трансфармацыі свядомасці не ў лепшы бок, бо ў таксічнай сістэме трэба выжыць. Шмат будзе залежаць ад таго, як шмат прадстаўнікоў грамадства і ў якой ступені рэжым «замажа» ў сваіх злачынствах.

У нацысцкай Нямеччыне гэта адбылося з амаль усімі. Мільёны мужчынаў пайшлі акупаваць Еўропу і сталі ўдзельнікамі забойстваў. Нават тыя, хто не быў у складзе вайсковых адзінак, спрыялі знішчэнню групаў у грамадстве, якіх рэжым лічыў варожымі, праз арганізацыю дэпартацый і выкарыстанне прымусовай працы.

Складанае пытанне для грамадства пасля — што адчуваць, асэнсоўваючы цяжкае мінулае: віну ці адказнасць. Многія не хочуць адчуваць віну, бо гэта непрыемна.

У пасляваеннай Нямеччыне павінна было змяніцца некалькі пакаленняў, каб пачалася сапраўдная рэфлексія. Дасюль некаторыя прадстаўнікі старэйшага пакалення немцаў могуць апраўдваць членаў сям’і, якія саўдзельнічалі ці здзяйснялі злачынствы, не хочуць ведаць пра дзейнасць тых, хто патрапіў на Усход падчас вайны.

З іншага боку, падтрыманне адказнасці за мінулае сярод наступных пакаленняў няпростае, бо сярод іх могуць быць тыя, хто ўжо не сустракаў сведкаў вайны.

— Што гісторыя таталітарных рэжымаў можа сказаць нам пра чалавечую прыроду? Ці з'яўляецца схільнасць да гвалту і падпарадкавання нечым універсальным?

— Мяркую, што так. У кожным грамадстве ёсць людзі, схільныя да гвалту, і тыя, хто гатовы заплюшчваць вочы на парушэнні правоў іншых, калі ім так зручней.

Хапае і тых, хто аддае права прымаць важныя рашэнні тым, хто пры ўладзе.

Абыякавасць большасці і ўседазволенасць для людзей з садысцкімі схільнасцямі разганяе махавік гвалту і яго апраўдання.